Zegar słoneczny w ogrodzie

Ten antyczny wynalazek budzi dziś nostalgię i zaciekawienie. Jest oryginalną dekoracją ogrodu, a odpowiednio „nastawiony” działa równie dobrze jak przed wiekami. Możesz kupić gotowy, ozdobny model albo zrobić go samodzielnie. I w ten sposób mieć swój własny zegar słoneczny w ogrodzie.

W dobie inteligentnych technologii, komputeryzacji i życia w wiecznym pędzie zegarki elektroniczne bezlitośnie odmierzają czas wolny co do sekundy. Również zwykłe zegary zdają się ciągle przypominać o nieubłaganie mijających chwilach relaksu. Może dlatego podczas podróży “Busem po polskich ogrodach“ w żadnym z nich nie spotkałem zegara tradycyjnego ani cyfrowego. Oczywiście zdarzają się wyjątki, takie jak gigantyczny zegar na terenie Miracle Garden w Dubaju.

Wracając do tematu: szczególnym przypadkiem jest zegar słoneczny. Zamiast skłaniać do pośpiechu i pilnego powrotu do codziennych obowiązków, zachęca, by zwolnić na chwilę, przyjrzeć mu się dokładniej i sprawdzić, czy działa. No właśnie…

.

Jak działa zegar słoneczny?

Zegar słoneczny odmierza czas na podstawie zmiany pozycji Słońca na niebie. Posiada tylko jedną wskazówkę, czyli tzw. gnomon. Sama wskazówka pozostaje nieruchoma – aktualny czas odczytuje się na podstawie jej cienia, rzucanego na tarczę z zaznaczoną podziałką. Tarcza zegara słonecznego może być pozioma, pionowa, nachylona w płaszczyźnie równikowej lub sferyczna, natomiast wskazówką może być niemal wszystko – ozdobny pręt z kutego metalu, drewniana lub bambusowa tyczka czy nawet patyk wbity w ziemię, a w przypadku poziomych (horyzontalnych) zegarów słonecznych również wąska, pionowa kolumna, obelisk, a nawet Ty sam.

.

Zegar słoneczny działa trochę jak perpetuum mobile: nie potrzebuje baterii ani nie trzeba go nakręcać, bo jego „napędem” jest ruch obrotowy Ziemi, odpowiedzialny za pozorny ruch Słońca na niebie. Zegar słoneczny pozwala dosłownie żyć tu i teraz: zamiast czasu urzędowego wskazuje miejscowy czas słoneczny. Jeśli w szkole w miarę uważnie słuchałeś na lekcjach geografii, wiesz, że miejscowy czas zależy ściśle od długości geograficznej danego miejsca. Co jeden ° stopień długości geograficznej zmienia się o 4 minuty, postępując z zachodu na wschód. Tym samym według miejscowego czasu słonecznego w Warszawie, leżącej na długości geograficznej 21°02’E, jest o 16 minut później niż we Wrocławiu (długość geograficzna 17°02’E). 

No dobrze, koniec teoretyzowania. Pora przejść do konkretów, czyli tego, jak samodzielnie zrobić prosty zegar słoneczny w ogrodzie. Jednak najpierw kilka przykładów ozdobnych zegarów słonecznych napotkanych w prywatnych ogrodach, publicznych parkach i nie tylko.

Pionowe (wertykalne) zegary słoneczne są najczęściej wkomponowane w elewację budynków, zwłaszcza kamienic, wież kościelnych i ratuszowych. Do szczególnie atrakcyjnych należy pionowy zegar słoneczny na wieży wrocławskiego ratusza.

Poziome (horyzontalne) zegary słoneczne mogą mieć niemal dowolną wielkość i być częścią skweru, nawierzchni czy płaskiego dachu lub samodzielnym elementem ulokowanym na postumencie.

Równikowe zegary słoneczne mają tarczę nachyloną w płaszczyźnie równikowej oraz prostopadłą do niej wskazówkę.

.

Jak zrobić zegar słoneczny w ogrodzie – krok po kroku

Sztuka kreślenia zegarów słonecznych jest nazywana gnomoniką. Konstrukcja horyzontalnego zegara słonecznego jest znacznie prostsza w porównaniu z pozostałymi typami zegarów słonecznych, nie wymaga wykonywania skomplikowanych obliczeń ani zaawansowanej wiedzy z dziedziny gnomoniki. Z tego powodu właśnie zegar słoneczny z poziomą tarczą jest najlepszym wyborem dla początkujących „słonecznych zegarmistrzów”. Samodzielne wykonanie prostego, horyzontalnego zegara słonecznego sprowadza się do kilku kroków:

1. Wybierz równą, idealnie poziomą płaszczyznę (przyda się poziomnica), koniecznie w pełnym słońcu lub przynajmniej słoneczną przez większość dnia. Może to być powierzchnia trawnika, brukowana nawierzchnia, drewniany pniak czy kamienna płyta. Wielkość cyferblatu nie ma szczególnego znaczenia: zegar słoneczny na dachu sali ekspozycyjnej Planetarium w Chorzowie ma kilka metrów średnicy, natomiast średnica najmniejszych modeli ogrodowych zegarów słonecznych wynosi tylko kilkanaście centymetrów.
2. W centralnej części przyszłej tarczy zegara wbij gnomon (wskazówkę zegara), na przykład bambusową tyczkę lub metalowy pręt. Uwaga, teraz będzie nieco trudniej: nachyl gnomon w kierunku północ – południe tak, by wskazywał północ oraz tworzył z poziomą płaszczyzną kąt odpowiadający szerokości geograficznej Twojej miejscowości, zaokrąglonej do 1˚. Kierunek północ-południe wyznaczysz łatwo za pomocą kompasu (klasycznego lub aplikacji w telefonie), natomiast szerokość geograficzną odczytasz na przykład z Google Maps, GPS-u lub mapy w atlasie. Odpowiedni kąt nachylenia gnomonu osiągniesz, korzystając z kątomierza.
3. Wyrysuj tarczę zegara. Możesz to zrobić na 2 sposoby:

• Eksperymentalnie: po prostu zaznacz na tarczy zegara położenie cienia o pełnych godzinach. Taki zegar będzie wskazywał czas urzędowy.
• Profesjonalnie: wykreśl na tarczy zegara linię północ-południe, zaczynając od miejsca wbicia gnomonu. Po jej obu stronach za pomocą kątomierza wyrysuj promieniście linie oddalone od siebie o 15°, wyznaczające kolejne godziny. Taki zegar będzie wskazywał lokalny czas słoneczny.

W zasadzie możesz na tym poprzestać, ale warto by jeszcze taki zegar odpowiednio udekorować. Wszystko zależy od Twojej kreatywności. Drewnianą tarczę możesz pomalować farbą na wybrany kolor i wykaligrafować na niej ozdobne cyfry, ewentualnie przytwierdzić gotowe, takie jak na drzwiach domu. W przypadku większych zegarów słonecznych możesz zaznaczyć kolejne godziny za pomocą kamieni lub roślin o zwartym pokroju, na przykład małych traw ozdobnych, takich jak kostrzewa sina.

.

Kilka słów na koniec

Jeśli na dobre wkręcisz się w tematykę zegarów słonecznych, być może zechcesz zobaczyć ich rozmaite modele i przykłady rozlokowane w całej Polsce i poza jej granicami. Poszukiwania ułatwi Ci katalog zamieszczony na stronie miłośników gnomoniki: Gnomonika.pl. Prawdopodobnie okaże się, że w okolicach Twojej miejscowości istnieje kilka, kilkanaście zegarów słonecznych różnego typu, umieszczonych w miejscach publicznych i na prywatnych posesjach. Na przykład w Nysie jest ich aż 11!

Możesz również pójść na łatwiznę i odwiedzić któreś z muzeów posiadających kolekcję zegarów słonecznych. Jeden z największych na świecie zbiorów zegarów słonecznych znajdziesz w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie (woj. świętokrzyskie).